SchuldHulpMaatje

Een bekende driedeling in de kerke­lijke diaconale inzet is het werken vanuit je hart, hoofd en handen. Die driedeling is ook te herkennen in de inzet van kerken op het terrein van schuld­hulp­ver­lening en actuele ontwik­ke­lingen daarom­trent, zo vertelt Carla van der Vlist van Schuld­Hulp­Maatje. Ze geeft in dit artikel belang­rijke adviezen aan diaconieën:

 ‘Barmhar­tigheid is de grond­houding van de mens, die een ‘warm’ hart heeft voor mensen in ellende. Barmhar­tigheid is niet vrijblijvend, het is de conse­quentie van het geloofs­leven, waarbij we in de kwets­baarheid van de ander ook de eigen hulpbe­hoe­vendheid ervaren. Door liefde, zorg, bijstand en concrete hulp aan de naaste draagt de chris­te­lijke beweging in de praktijk uit wat zij vanuit het geloven leert. Uit deze omschrijving komen drie richting­aan­wij­zingen voort, die mensen, geloofs­ge­meen­schappen, samen­leving, overheid en bedrijven kunnen oppakken en waarmee ze vandaag al mee kunnen beginnen.

hart: ons beeld over mensen in schulden wijzigen

In het Neder­lands kennen we maar één woord voor schuld. In het Engels zijn er twee woorden, namelijk ‘guilt’ en ‘debt’. In het Engels is het duide­lijker dat schulden hebben niet gelijk staat aan schuldig zijn. Helaas is het oude dogma ‘eigen schuld, dikke bult’ nog steeds niet vertrokken uit onze samen­leving. Het zou enorm helpen als we het taboe op schulden doorbreken en oude beeld­vorming achter ons laten.

Schulden komen nooit alleen en veroor­zaken enorm veel stress, schaamte, bemoeienis van instanties of deurwaarders, dreig­brieven, chaos vanwege een digitale brievenbus en vooral een stapeling van problemen: in je relaties, gezondheid, je werk, je huisvesting, etc.. Schulden, zeker wanneer ze langer duren, werken ontwrichtend. Mensen komen daardoor niet meer tot hun recht met hun talenten en kwali­teiten, belanden op een zijspoor in de samen­leving en raken geïso­leerd. Deze verhalen krijgen de Schuld­Hulp­Maatjes mee in hun contacten met hulpvragers.

Wat is het juiste beeld? Een poging: de groep is veel groter dan je denkt. Ruim 1,5 miljoen huishoudens kampen met proble­ma­tische schulden of met risico op proble­ma­tische schulden, dat zijn 1 op de 5 huishoudens in Nederland. Daarnaast hebben ca. 40% van de Neder­landers betalings­ach­ter­standen. Mensen met schulden zijn overal onder ons. Schuld­Hulp­Maatje heeft een vraag- en antwoordspel: ‘taboe­door­brekers’ ontwikkeld, waarmee meningen en verhalen gedeeld kunnen worden.

Slechts 14% van de huishoudens met proble­ma­tische schulden (circa de helft van deze 1,4 miljoen) is in beeld bij de schuld­hulp­ver­lening. Anderen vinden de weg niet, durven niet aan te kloppen of lopen tegen een muur op. Het duurt 3 tot 5 jaar tot men hulp durft te vragen, waarbij onder­tussen de schuld fors is opgelopen.

Oorzaken van schulden zijn enorm divers, een schuld­si­tuatie kan iedereen overkomen. Belang­rijkste oorzaken zijn grote veran­de­ringen in het leven, zoals verlies van werk, gezondheid, relatie. Veran­de­ringen met een groot effect op het inkomen. Een grote groep mensen met een laag inkomen heeft geen reserves om dit op te vangen en loopt aan tegen een opeen­sta­peling van schulden en het dichten van het ene gat met het andere. Daarnaast speelt mee dat mensen te hoge risico’s nemen bij bijvoor­beeld het kopen van een huis of kopen op afbetaling, en door aanhou­dende stress korte­ter­mijn­be­slis­singen nemen, die niet altijd verstandig zijn.

Voor het oplossen van schulden is meer nodig dan het ordenen van de financiën. Stres­sfac­toren veroor­zaken een mentale chaos, waarbij machte­loosheid en uitputting toeslaan en er geen beroep meer gedaan wordt op de inner­lijke krachten en talenten. Dit geldt ook voor mensen die langdurig een tekort aan tijd hebben.

De overheid is voor de helft van de schulden schuld­eiser. Bijvoor­beeld vanwege het stelsel van toeslagen bij zorg, huur, en kinder­opvang, dat bij terug­vor­dering het begin van een schul­denberg veroor­zaakt. Volgens onderzoek blijkt dat er bij schulden kleiner dan 2.500 euro gemiddeld 151 procent boven op het oorspron­ke­lijke bedrag komt aan allerlei kosten. Schulden zijn 2,5 x zo groot nadat er een deurwaarder aan te pas is gekomen.

Kortom, schulden komen niet vanzelf, door taboe en schaamte vraagt men te laat om hulp, stapelen schulden enorm op en speelt de overheid een belang­rijke rol als schuld­eiser. Dat moet anders.

hoofd: de menselijke maat onderdeel maken van het beleid

De Nationale Ombudsman heeft in zijn recente rapport over armoede en schulden gezegd dat normen van behoor­lijkheid of zedelijkheid belangrijk zijn bij de vraag of de overheid voldoende haar rol vervult.

De schuld­hulp­ver­lening is gedecen­tra­li­seerd in Nederland. Dat biedt voordelen omdat gemeenten dichter bij de burger zijn, waardoor de bejegening anders kan zijn, waarvoor vaak gepleit is. Er zijn positieve tekenen dat dit lukt bij gemeenten, die proberen hun beleid te verruimen en hiermee te experi­men­teren. Er is ook meer aandacht voor de bredere oorzaken van schulden en de effecten op mensen.

Helaas is door het invoeren van de zogenoemde fraudewet veel de verkeerde kant op gegaan, waardoor er onterechte en onrecht­vaardige situaties ontstonden, omdat mensen in schulden diep in de problemen kwamen nadat een kruisje op het formulier anders had moet worden ingevuld of een regeling niet goed begrepen was. De fraudewet draait bewijs­voering om: niet instanties moeten aantonen fout te zijn, maar de burger. Onder­tussen kan de instantie geld terug­vor­deren of inkomen stop zetten. De fraudewet is een van de grote veroor­zakers van de toeslag­af­faire van ouders met kinderen. Schuld­Hulp­Maatje pleit ervoor, dat we als kerken en organi­saties dit, met een beroep op een recht­vaar­diger en mense­lijker beleid, niet meer laten gebeuren. Dat vraagt bij ontwik­keling van regel­geving meer scherpte richting kabinet, parlement en politici. En het vraagt een kerk die kiest voor degenen die niet meer beschermd zijn als de overheid haar zwaard onbarm­hartig hanteert.

Kortom, alert zijn, wanneer beleid onbarm­hartig uitwerkt op de mensen die onze steun verdienen en barmhartig zijn, omdat ieder mens een nieuwe start verdient, hoe de situatie ook ontstaan is.

handen: van curatief naar preventief beleid

Bij de start van Schuld­Hulp­Maatje was onze missie eenvoudig: eerder in contact komen met mensen zodat schulden niet teveel oplopen en hen begeleiden met een vrijwil­liger zodat ze weer rechtop in het leven kunnen staan, zelfredzaam of zoveel mogelijk zelfredzaam of samen­redzaam zijn, en ook niet meer afhan­kelijk van diaconale hulp. Een Schuld­Hulp­Maatje, dat langszij komt, niet boven mensen staat, maar meedenkt en begeleidt om een weg te vinden uit de tunnel.

Van meet af aan was onze visie en drive: mensen hebben mensen naast zich nodig, die vanuit compassie en naasten­liefde, gedreven door het Evangelie van Jezus Christus, er zijn en helpen finan­cieel overzicht te krijgen om stap voor stap de problemen aan te pakken en tegelijk samen te ontdekken wat er nog meer nodig is om volwaardig mens te zijn. Vele Maatjes staan elk jaar op, vele vrijwil­ligers komen in contact met mensen die ze anders nooit ontmoeten. Over verbinding gesproken, daar zit het goud van onze samenleving.

Het verrijkte onze diaconale uitgangs­punten van het ‘helpen van wie geen helper heeft’, het ‘helpen aan recht’ of zoals je wilt ‘helpen onder protest’ met een nieuw diaconaal uitgangspunt: ‘helpen aan perspectief’. Hiermee werd de diaken of diaconale vrijwil­liger een coach en veran­derde de rol van diaconie.

Schuld­Hulp­Maatje werd geboren en bracht nog een ander cadeau met zich mee. De inter­ker­ke­lijke en oecume­nische samen­werking werd verstevigd, omdat lande­lijke en lokale kerken hun nek durfden uit te steken met een actievere rol in de samen­leving, en onder­steuning bij schulden niet alleen aan de overheid lieten.

Het betekende ook: het werk profes­si­o­neler aanpakken en inves­teren in opleiding voor de helpers die hun vrije tijd en talenten beschikbaar stelden. De kerken hebben voor deze aanpak van schulden in kerk en samen­leving hun nek uitge­stoken. Er zijn heel wat gesprekken gevoerd en gelukkig waren er in elke plaats kerken en diaconale pioniers, die erin geloofden. Begin november is in Groningen de honderdste locatie van Schuld­Hulp­Maatje geopend.

Een belangrijk nieuw uitgangspunt van diaconie is preventie geworden. Hoe is die hoge schul­denberg en de daarmee samen­han­gende ellende te voorkomen? Schuld­Hulp­Maatje heeft ontdekt, dat mensen eerst anoniem online hulp zoeken, en daarom helpen we ca. 35.000 mensen online preventief via vijf webplat­forms (met een bereik ca. 300.000 bezoekers). De Schuld­Hulp­Maatjes hebben zo een nieuwe manier van helpen ontwikkeld om het verschil te maken, en de tools van marketing en commu­ni­catie en data-analyses ten goede te gebruiken in plaats van mensen te verleiden, zoals de commercie dat doet, om te blijven kopen.

Deze ontwik­keling heeft ook geleid tot het ontstaan van Geldfit, nu onderdeel van de Neder­landse Schuld­Hulp­Route, een verzelf­standigd initi­atief van Schuld­Hulp­Maatje, dat preventief mensen met begin­nende schulden leidt naar hulp online of lokaal de weg wijst naar hulp.

Preventie is een werkwoord en geen beleidsterm. De overheid neemt preventie als uitgangspunt in haar beleid (die winst is nu behaald), maar moet nog steeds beter vrijwil­ligers de ruimte geven. Er blijft koudwa­ter­vrees voor de deskundige eigen­wijze vrijwilligers.

Preventie is erbij gebaat als omgang met geld en geldzorgen gethe­ma­ti­seerd wordt in huiskamers, school­klassen, huwelijken, bedrijven, kerken. Verstandig omgaan met geld waarbij het geld niet de baas is in je leven, maar je juist helpt je bestaan op te bouwen. Hier ligt voor de kerk een taak om met overtuiging leiding te geven aan dit gesprek, niet moralis­tisch maar voorbeeld gevend. ‘

Heb je vragen over schuld­hulp­ver­lening, neem dan contact op met het diaconaal bureau: diaconaat@cgk.nl.

(Dit artikel verscheen in Diakonie & Parochie in december 2021)